Literatura Wysp Owczych
Kształtowanie form literackich na Wyspach Owczych możemy zaobserwować już w średniowieczu. Był to jednak z początku tylko przekaz ustny, który charakteryzował się dużą płynnością, dowolnością interpretacyjną i anonimowością twórców. Niewiele z tego dziedzictwa zachowało się do czasów dzisiejszych.
W tym okresie wyłoniły się następujące gatunki literackie:
- Sagnir – sagi, podania historyczne,
- Ævintyr – opowieści (bajki), zawierające motywy ludowe,
- Kvæði (kwedy) – ballady często opowiadane z towarzyszeniem muzyki, która miała podkreślać nastrój tych utworów. Jednym z nich były np. „Pieśni o Sigurdzie” (niem. Sigurdlieder) zbudowane z wersów czterostrofowych. Zawierały wiele motywów z mitologii ogólnogermańskiej. Możemy je datować mniej więcej od 1300 r. Kwedy uznaje się za gatunek pionierski dla języka nowofarerskiego,
- Tættir – rodzaj krótkich aforyzmów.
Pierwszą wzmiankę o Wyspach Owczych spotkać możemy już w utworze „Færeyinga saga” (Saga Farerska) z XIII w., która powstała na Islandii i opowiadała o początkach osadnictwa na Archipelagu. Jednak prawdziwość tych opowieści jest co najmniej wątpliwa. Warto podkreślić fakt, iż język farerski jest równie archaiczny, jak język islandzki. Jedynie ze względu na późniejsze niż na Islandii ukształtowanie się języka literackiego, co nastąpiło dopiero w XIX w., mówiony język farerski zmieniał się szybciej niż utrwalony na piśmie islandzki. Farerski rozwijał się do tego wieku w nieskrępowanej formie języka mówionego, co spowodowało zmiany w fonetyce, fleksji i słowotwórstwie. Pojawił się w konsekwencji rozdźwięk między językiem pisanym, a mówionym.
Zabytki języka farerskiego
Inskrypcje runiczne – odkrycie dwóch kamieni runicznych. Pierwszy znaleziono w osadzie Kirkjubøur (tzw. Kirkjubøsteinurin – przypuszczalnie pochodzi z roku 1000) w 1832, obecnie znajduje się on w Muzeum Narodowym w Kopenhadze. Drugi z kolei został odkryty w Sandavágur (tzw. Sandavágsstein – datowany na rok 1200) i aktualnie jest umieszczony w tamtejszym kościele. Znajduje się na nim napis (w standaryzowanej pisowni języka staronordyjskiego): Þorkell Onondarsonr, austmaðr af Rogalandi, bygði þenna stað fyrst. Torkil Onundarson, człowiek ze wschodu (niem. Ostmann) aus Rogaland (dzisiejsza prowincja norweska, której stolicą jest Stavanger), pierwszy zasiedlił to miejsce. Pierwszej próbki języka starofarerskiego (niem. die altfäröische Sprache) dostarcza nam „list pasterski” księcia Håkana Magnussona z 1298 roku. Zawiera on farerskie leksemy.
Czasy Reformacji
Niestety i ten okres nie był łaskawy dla języka farerskiego i możliwości tworzenia źródeł pisanych. Wygrały wpływy duńskie, zarówno w urzędach, jak i w sferze kościelnej. Ciekawym wyjątkiem jest odkrycie datowanego na wiek XVI (1538 r.) kamienia runicznego(!) (Fámjinssteinurin), który uważany jest za kamień nagrobny. Runiczna inskrypcja widniejąca na tym zabytku języka powtórzona jest również w alfabecie łacińskim. Od XVII wieku datowane są dokumenty sporządzane przez Parlament na Wyspach Owczych, ale i one zostały zapisane w języku duńskim.
Echa Rewolucji Francuskiej
Choć może to dziwić, reperkusje Rewolucji Francuskiej, były odczuwalne i na Wyspach Farerskich, miejscu przecież tak odległym od epicentrum wydarzeń. To wszystko za sprawą narodowego bohatera Nólsoyara Pálla, który jako pierwszy w czasie wojen napoleońskich, podniósł kwestie narodowościowe i językowe. Walczył także o zniesienie monopolu handlowego na Wyspach. Nólsoyar Páll napisał utwór pt. „Fuglakvæði”(1805), składający się z 229 wersów. Inną bardzo ważną dla języka farerskiego, a tym samym i dla literatury, postacią był Jens Christian Svabo, pionier leksykografii farerskiej, uczony, który odkrył wielki potencjał kwed. Jego sprzymierzeńcem był duński naukowiec Hans Christian Lyngbye. W 1822 z pomocą pisarza Johana Henrika Schrøtera została wydana pierwsza książka w języku farerskim: „Færøske Kvæder om Sigurd Fofnersbane og hans Æt”. Ortografia z niniejszym dziele była wzorowana na ortografii zaproponowanej przez J. Ch. Svabo. Z kolei rolnik Jens Christian Djurhuus napisał szereg innych kwed, stając się tym samym pierwszym poetą w dziejach języka farerskiego. Najbardziej znanym wierszem jest jego „Ormurin Langi” (dziś pieśń ta znana jest przede wszystkim za sprawą metalowego zespołu Týr). Utwór liczy 86 wersów. W formule i doborze motywów podobny jest pieśniom Snorriego Sturlusona, islandzkiego poety i przywódcy politycznego:
Wers 1
Viljið tær hoyra kvæði mítt,
vilja tær orðum trúgva,
um hann Ólav Trygvason,
hagar skal ríman snúgva.
Ref.
Glymur dansur í høll,
dans sláið í ring.
Glaðir ríða Noregs menn
til Hildar ting.
Wers 2
Kongurin letur snekju smíða
har á sløttum sandi;
Ormurin langi støstur var,s
um gjørdur á Noregis landi.
W 1846 r. pastor Hammershaimb dokonał normalizacji języka farerskiego – dzieło „Færøsk Anthologi”(1891), gdzie zebrał wszystkie ballady i sagi, spisując je w języku farerskim. Zbiegło się to równocześnie z pracami Aasena w Norwegii. Koncepcja pisowni wymyślona przez duchownego jest po dziś dzień aktualna, choć w swoim czasie rywalizowała z inną kompleksową koncepcją zaproponowaną przez językoznawcę i antropologa Jakoba Jakobsena – spór m.in. o literę Ð. Zasługą Jacobsena jest również stworzenie farersko-duńskiego słownika (10.000 haseł opracowanych wraz z wymową).
Klasycy literatury farerskiej
Należy pamiętać, że mówiąc o literaturze farerskiej, mamy na myśli tę tworzoną zarówno po duńsku, jak i po farersku (oba języki są dziś językami urzędowymi na autonomicznym terenie Archipelagu). W XX wieku pisarze farerscy zwrócili uwagę opinii międzynarodowej. Byli to przede wszystkim William Heinesen oraz Heðin Brú.
William Heinesen
(ur. 15 stycznia 1900 w Thorshavn, zm. 12 marca 1991 tamże) – pisarz, malarz, kompozytor i poeta. Pisał w języku duńskim (jego matka była Dunką, a on sam spędził w tym kraju wiele lat). W głębi serca czuł się jednak Farerczykiem, zresztą swoje dzieła tłumaczył później sam na farerski.
Akcje swoich powieści umieszcza głównie, stolicy Wysp Owczych – Thorshavn, nazywa ją nawet „pępkiem świata”. Pisarz porusza tematykę wyborów moralnych i konsekwencji ludzkich działań, które prowadzić mogą do klęski, mimo szlachetności pobudek. Z drugiej strony porusza wątki społeczne i historyczne, np. w powieści „Wyspy Dobrej Nadziei” (duń. „Det gode Haab”). – polskie wydanie 1974, Państwowy Instytut Wydawniczy. Głównym bohaterem jest Peder Børresen, duński ksiądz i kartograf, który stworzył w XVI wieku pierwszą mapę Wysp Owczych. Heinesen kreśli obraz Archipelagu w czasach duńskiego absolutyzmu za panowania Fryderyka III. Heinesen zadebiutował zbiorem poezji w roku 1921.
Łącznie po polsku ukazały się trzy powieści Heinesena. Oprócz „Wysp Dobrej Nadziei” także „Czarny kocioł” (duń.”Den sorte gryde”) – wydanie polskie 1968, w ramach serii wydawniczej Seria Dzieł Pisarzy Skandynawskich. Następnie „Zaczarowane światło” („Det fortryllede lys”) wyd. polskie 1970 oraz antologie zawierające opowiadania Heinesena: „Anegdoty losu: Antologia nowel i opowiadań duńskich” oraz „Opowieści znad Sundu: Antologia duńskich opowiadań morskich”.
W 1964 otrzymał nagrodę literacką Rady Nordyckiej za „Wyspy Dobrej Nadziei”. Był też kandydatem do Nagrody Nobla, jednak dowiedziawszy się o tym, wystosował list do Akademii Szwedzkiej, w którym m.in. pisze: (…) język farerski stworzył świetną literaturę i byłoby bardzo rozsądnie przyznać Nagrodę Nobla osobie piszącej po farersku. Gdyby przyznano ją mnie, otrzymałby ją autor piszący po duńsku, a w rezultacie zadano by cios próbom stworzenia niezależnej kultury farerskiej (…). Twórczość pisarza można zestawić w następujący sposób:
Powieści:
- Burzliwy brzask (Blæsende Gry) – 1934
- Noatún – 1938
- Czarny kocioł (Den sorte gryde) – 1949, wyd. polskie 1968
- Zagubieni grajkowie (De fortabte spillemænd) – 1950
- Królestwo ziemskie (Moder Syvstjerne) – 1952
- Wyspy Dobrej Nadziei (Det gode håb) – 1964, wyd. polskie 1974
- Wieża na szczycie świata (Tårnet ved verdens ende) – 1976
Zbiory wierszy:
- Arktyczne elegie i inne wiersze (Arktiske Elegier og andre Digte) – 1921
- Sianokosy na morzu (Høbjergningen ved Havet) – 1924
- Pieśni ku otchłani wiosny (Sange mod Vaardybet) – 1927
- Zbudzenie gwiazd (Stjernerne vaagner) – 1930
- Ciemne słońce (Den dunkle Sol) – 1936
- Wiersze wybrane (Digte i udvalg) – 1955
- Hymny i pieśni o oburzeniu (Hymne og harmsang) – 1961
- Panorama z tęczą (Panorama med regnbue) – 1972
- Sen zimowy. Wiersze wybrane 1920-30 (Vinterdrøm. Digte i udvalg 1920-30)
- Wiersze kompletne (Samlede digte) – 1984
- Wiersze (Digte) – 1990
Zbiory opowiadań
- Zaczarowane światło (Det fortryllede lys) – 1957, wyd. polskie 1970
- Opętanie Gamaliela (Gamaliels besættelse) – 1960
- Klątwa złych duchów (Kur mod onde ånder) – 1967
- Don Juan z fabryki tranu (Don Juan fra Tranhuset) – 1970
- Opowieści z Thorshavn (Fortællinger fra Thorshavn) – 1973
- Gyrla i inne historie (Grylen og andre noveller) – 1978
- Niech stanie się taniec (Her skal danses) – 1980
- Laterna magica – 1985
Heðin Brú
(ur. 7 sierpnia 1901 w Skálavík, zm. 18 maja 1987 w Thorshavn), to pseudonim literacki Hansa Jakoba Jacobsona, tłumacza i pisarza. Z początku kształcił się w Danii w dziedzinie rolnictwa. Jego książka „Stary człowiek i jego syn” (Fattigmandsære) została wybrana „książką XX wieku” przez mieszkańców Wysp Owczych. Pisarz pracował jako doradca rolny, miał kontakt z wieloma mieszkańcami Archipelagu, trudniącymi się rolnictwem. Te rozmowy i doświadczenia legły u podstaw jego twórczości. Pierwsza powieść „Lognbrá”, ukazała się w roku 1930. Cechą charakterystyczną dla tego pisarza jest przede wszystkim ironia. Tłumaczył on także Shakespeare’a („Hamlet”, „Burza”) oraz inne dzieła literatury światowej na język farerski.
Jest zaliczany wraz z Wiliamem Heinesenem, Jørgenem-Frantzem Jacobsonem oraz Christianem Matrasem do wielkiej czwórki pisarzy swojej generacji na Wyspach Owczych.
Jorgen-Frantz Jacobson
(ur. 29. listopada 1900 w Tórshavn, Wyspy Owcze; zm. 24. Marca 1938 w Vejlefjord, Dania). Pisał po duńsku, następnie powieści tłumaczone były na farerski. Jego najbardziej znaną książką jest powieść Barbara (1939), polskie wydanie (1967).
Christian Matras
(ur. 7. grudnia 1900 w Viðareiði, Wyspy Owcze; zm. 16. października 1988 w Tórshavn) językoznawca i poeta. Studiował skandynawistykę na Uniwersytecie w Kopenhadze. Pisał doktorat o nazwach miejscowości Wysp Owczych. Opracował słownik farersko-duński wraz z M. A. Jacobsenem.
Farerska nagroda literacka
Farerska nagroda literacka – Mentanarvirðisløn M. A. Jacobsens – jest najwyższym wyróżnieniem za literaturę farerską. Nagroda przyznawana jest od 1958 roku i dzieli się na kilka sekcji: m.in. beletrystyka (fagurbókmentir), literatura fachowa (yrkisbókmentir). Komisja przyznająca nie jest zobligowana do corocznego nagradzania, zatem zdarzało się w niektórych latach, że nikt nie otrzymał nagrody.
Bardzo ciekawy jest fakt, iż na Wyspach Owczych, którą zamieszkuje jedynie 47 tys. ludzi, przypada najwięcej na świecie książek per capita. Ta pewna statystyczna osobliwość, świadczy o tym, iż jest to naród pełen twórczego potencjału. Jednym z żywotnych interesów ludności zamieszkującej Archipelag jest zachowanie i rozwijanie języka farerskiego, a doskonałym narzędziem do tego, jest właśnie literatura.
Ewelina Dagny Żywicka
Źródła:
- A. Szulc, Historia języka szwedzkiego, Kraków 2009
- http://de.wikipedia.org/wiki/F%C3%A4r%C3%B6ische_Literatur
- http://de.wikipedia.org/wiki/F%C3%A1mjinsstein
- http://de.wikipedia.org/wiki/F%C3%A4r%C3%B6ische_Sigurdlieder
- http://de.wikipedia.org/wiki/F%C3%A4r%C3%B6ischer_Literaturpreis
- http://www.art.fo/en/faroese_artists/samuel_joensen_mikines.php
- http://de.wikipedia.org/wiki/F%C3%A4r%C3%B6ische_Literatur
- http://www.rit.fo/
- http://www.abc-literature.dk/eng/
- http://www.flb.fo/framsyningar/william/
- http://www.biblionetka.pl/author.aspx?id=20425
- http://de.wikipedia.org/wiki/He%C3%B0in_Br%C3%BA
- http://de.wikipedia.org/wiki/J%C3%B8rgen-Frantz_Jacobsen
- http://sv.wikipedia.org/wiki/Christian_Matras
- http://www.portal.fo/?lg=59748
- http://leita.bbs.fo/majheidursloenir/majacobsens.htm